ARAŞTIRMA VE ÎNCELEME
ŞEYH SAÎD HAREKETÎNDEN BÎR KADIN PORTRESÎ
(CEMÎLE XANIM-SADÎYE TELHA'NIN EŞÎ)
"Parayla olan yaşamın güzelliği biter. Ancak yurtseverlik ve bilgi ile olan
yaşamın güzelliği bitmez.”
Rewşen Bedirxan
- Kürt kadınının, Kürtlerin özgürlük mücadelesinde her zaman kahramanca yer tutuğunu çok iyi biliyoruz.
-Tarihte olduğu gibi bugünde Kürt kadını haklı davasında efsaneler yazıyor.
- Dünya kadın hareketine örnek olacak fedakarlık örnekleri sunduğuna tanığız.
- Leyla Qasımlar,Zarife,Yado'nun Tellisi bu sembollerden birkaçıdır.
- Cemile Xanım'ın yaşam öyküsü Çolig merkezden 1925 direnişiyle başlayan, Suriye Kurdistanı olarak
adlandırılan bin-xet'e sürgün macerası,ülkeye dönüş,Erzurum ve Sıvasta gözetim ve cezaevi süreci ile
Hicaz'da (Arabistan) nihayetlenen bir trajedinin tutanağıdır.
- Cemile Xanım'ın yaşam öyküsünü yazarken temel kaynaklarım her zaman olduğu gibi yine aile bireylerinden
yola çıktım.
- Bu öyküyü yazarken Cemile Xanım'ın torunu Zekai Ademci ilk bilgi kaynağımdır.
-Ikinci bilgi kaynağım ise Cemile Xanım'ın eşi Sadiye Telha'nın ilk eşinden olan Rıza Beyin oğlu ve aynı
zamanda dedesinin ismini taşıyan Sadin bey'dir.
- Sağ olsunlar, Cemile Xanım hakkında eksikte olsa istediğim bilgileri, bildikleri kadarıyla bana aktardılar.
- Ayrıca Cemile Xanımı yakinen tanıyan ve kısa sürede olsa eltisi olan,Feqide Elçi'nin yıllar önce bana
aktardığı bir anekdotuda bu yazıda bulacaksınız.
- Feqide Xanım'ında ailesi 1925 hareketinin Manisa sürgünüydü.
- Çolig coğrafyasında çıkan bir çok kadınının Kürd özgürlük mücadelesi içinde kahramanca mücadele
verdiğine tarihimiz tanıktır.
- Bu kadınların bircoğunun öyküleriyle büyüdük.
Yado'nun Telli'si,
- Yine Xeylan'lı Sare Erebun hareket içinde yer alan eşi ve kardeşinden dolayı Türk askerinin eza ve zulmüne
uğrayan ve buna dayanamayıp kendini bir uçurumdan Çeme Murad'ın o azgın sularına bırakarak
özğürleşmesini mi?
- Yine yakın dönemde Çoligin direnişçi Kürd kadınlarından,
- Betül Cici "Sorgul" İstanbul'da metrapol faaliyetlerinde yakalanıyor.
- Aleyhine verilen ifadelerden dolayı aranan biridir.
-Yakalandığında, yapılan bütün işkencelere rağmen ifade vermemekle beraber kim olduğu hakkındada
polis'e bilgi vermemiştir,deyim yerindeyse sorgucular onu çözemediği için ,Polis teşkilatı TV lerde günlerce
resmini yayınlayarak tanıyanlardan yardım istediler.
-Babası Kerem Cici TV'de kızını tanıyınca Çoligden Istanbul'a gidip, yüzüne duruyor, “kızımdır“ diyor.
-Buna rağmen ismini ve kimliğini kabul etmiyor.
- Başka ifadelerden dolayı tutuklanıyor.
- Adı şanı fazla duyulmamış,ön planda olmayan isimsiz bir kahramandı.
- Kadın direnişinde bence bir sembolü temsil ediyor.
Yado ayakta solda, Sadin e Telha sagda
( Xoybun toplantisi esnasında Celadddet Bedirxan,Menduh Selim ile
beraber çektikleri fotoğraf )
beraber çektikleri fotoğraf )
***********************************
-1995 yIlInIn ilk baharInda Dersim'in kutsal mekanı " Düzgün baba" cıvarında Çoligin asi kızı Yıldız
Durmuşu mu anlatsam ?
- Hayri Durmuş ve Hüseyin Durmuşun kız kardeşiydi.
- Kürt özgürlük mücadelesine onurlu bir kimlik bırakarak, yaralıyken ele geçmemek icin kendi bombasını
kendinde patlatarak şehitlik mertebesine ulaşıyor.
****************************************************
- Çolig coğrafyasında işte bu direnişçi,otoriter kadınlardan biride Cemile Xanım'dır.
- Cemile Xanım Şeyh Said hareketinin hem sanığı hem tanığı olan acıların,zorlukların çilekeş sürgün
kadınıydi.
- Bin Xet'e sürgüne 1926 yılların başında uzun yürüyüşle Çolig'den ta..... Suriye Kurdistanına 600 km'lik
kafile içinde eşi Sadiye Telhay'la beraberdir.
- Xoybun cemiyetinin 1927 yılındaki toplantısında Kürd heyeti içinde Cemile Xanım tek bayan olarak katılır.
- Cemile Xanım'ın eşi Sadiye Telha,Yado ve Ahmed Sever(akrabası) ile Şal û Şapık ile çektikleri asker
giysili fotoğrafları Xoybun cemiyeti toplantısı dönemine tekabül eder.
- Cemile Xanım üzerine Çolig'de halk arasında Zazaca/Kırdki söylenen elime geçen kısa bir şiiride
hatırlatmak istiyorum.
Fistuna sur şala sia,
Çarşîye cêrid bê emuna
Tı vun-i meleké ezmuna
Rındiye ye dinyad gerawa,
Nie sıpiwa ne siawa
Tı vun melekê azmuna,
Qume'ye ze kawağa
Çarşîye cerid yo zazawa/Kırda
Nome-ye Cemilê El şak a,
- Çolig'de halk arasında Cemile Êl - Şak güzelliği,endamı , uznun saçları ,nuran-i yüzü ile dilere destan bir
kadındı.
- Ve zazaca/Kırdki milli kıyafetleri ile Lübnan Beyrut Bumedyn beldesinde Xoybun toplantısına girdiğinde
de şok yaratmıştı.
- Şair Osman Sabri 60 yıl sonra Cemile nin güzelliğini anlatırken,
"ah ah dile mın ew çı jıne bedew" der,
- Bu sözler yılar önce arşivimde not almıştım.
******************************************************
CEMÎLE HANIMIN YAŞAM ÖYKÜSÜ
- Cemile Xanım 1925 Şeyh Said hareketinden evvel daha 16 yaşındayken Cibran aşiretine mensup,
Sadiye Telha'nın ikinci eşi olarak evlenir.
-Cemile Xanım anne tarafından Speni baba tarafından Wusfan köyündendir
- Bu iki köyde Az aşiretinin coğrafyasında yer almaktadır.
- Ailesinden aldığım bilgilere göre Cemile Xanımn ailesinin şuandaki soyadları Elkatmıştır.
- Bir amcasının oğluda o dönemde aşağı-çarşıda Süleyman Elkatmış( Key Guyenun) olduğunu
hatırlatmak istiyorum.
- Şeyh Said hareketi bastırıldıktan sonra Cemile Xanım ve eşi Sadin e Telha Suriye Kurdistanına giderler.
- 1927 yılında Xoybun cemiyetinin ilk toplantısına Cemile Xanım eşiyle beraber katılır.
- Suriyede Sadiye Telha'nın kızı olan Gülşah ailesinin anlatımlarına göre Yado tarafından kaçırılır.
- Aile ve çevrenin baskısıyla Yado'dan alınan kızı yine sürgünde olan Çan Şeyhi Mustafa Korkutata'nın
oğlu Şeyh Niyaziyle evlenir.
- Sürgünde eşi vefat edince , Gülşah hanım Suriyede Dareheni/ Şemsan köyünden olan Melle Hüsen'le
evlendrilir.
- Cemile Xanım çıkarılan af kanunuyla ülkeye dönüş yaparak Karlıova/Azizan köyüne yerleşirler.
- Cemile Xanım'ın eşi Sadin Ağa yapılan bir ihbar sonucu Xoybun cemiyetinin bildirileri kendisine ait olan
bir bastonun gizli bölmesinde bulunur.
- Bu bildirilerden dolayı devlet yargılar cezaevi ve sürgün hayatı başlar.
- Bu bastonu, torunu Zekai'nin anlatimiyla yillarca annesi tarafindan saklandigi,daha sonra Kürd sehidi
merhum Avukat Şakir Elçi'nin ricasi üzerine kendisine verıldiğini söyledi.
- Sadin Ağa 7 yıl Erzurum sürgününden sonra,Sıvas yarı açık cezaevine gönderilir.
- Cemile Xanım'da bu süreçte evini alıp Sivas şehirine yerleşir.
- O dönemde Sadin Ağa yarı-açık cezaevinden dolayı hafta sonları evine gelip ailesinin yanında kalıyor. -Cemile Xanım'ın sürgün ve cezaevi süreçlerinde iki kız çocuğu olur.
- Büyük kızı Faqide Xanım Cibran aşiret liderlerinden Ahmet Bey'in (Sever) oğlu Sabri beyle evlenir.
- 1949 yılındaki ilk Varto depreminde vefat eder.
- Küçük kızı Ayten Xanım'da Çolig'de Bitlis kökenli esnaf olan Mehmet Ademci ile evliydi.
- Bu kızını yakinen tanımakla beraber yakın dönemde vefat etiğini hatırlıyorum.
- Sadin Ağa Haziran 1942 tarihinde Sıvas cezaevindeyken,Milli şef Îsmet Înönü cezaevine gider.
- Sadin-e Telha Kürd giysileriyle Înönün dikkatini çeker.
- Înönü sorar kimdir bu,der.
- Kim olduğunu ögrenince kullandığı uslup,bu iti asın,der.
-Ve ertesi gün Sadin Ağa keyfi idam edilir.
- Cemile Xanım eşinin idamından sonra Çolig aşağı çarşıya gelip, yerleşir.
- Bu süreçte ilk evliliğini Hacı Cemal Elçi'le yapar.
- Bu evliliği hakkında Hacı Cemal Elçi'nin oğlu Kasım Elçi bana anlattığı bir anekdotu hala hafızamdadır.
- Kasım Elçi daha çocuktum.
- Cemile Xanım anneliğim sayılırdı.
- Çok güzel,uzun saçlı nurani bakışlı ve endamlı bir bayan olmakla beraber çok akılı,bilgili ve otoriter
bir kadındı.
- Bilgi ve birikimi ile görmüş geçirmiş bir bayan profilini sohbetlerinde his ediyordum.
- Annemden ziyade biz çocuklarla o ilgileniyordu.
- Cemile Xanım'dan övgüyle bahs ederek anlata anlata bitiremezdi.
- Cemile Xanım ikinci evliliğini Kuertew'li Hacı Tayyip Beki'le yapar.
- Bu evliliğini torunu Sadin bir hüle evliliği olarak yaptığını bana aktardı.
- Gerekçe olarak o dönemlerde sözde dul bir bayan kendi başına Hac'a gidemezdi.
- Mutlaka çok yakın bir akrabası veya biriyle nikah yaparak gitmesi gerektiğini bana aktardı.
- Hacı Tayyip'le olan evliligi Hac faraziyesini yerine getirmek içindi,
- Cemile Xanım'ın torunu s ayılan Sadi Bey Çolig'de okul okurken aşağı çarşıda Cemile Xanımın
evinde kaldığını söylüyordu.
-Cemile Xanım hiçbir zaman eşi Sadin-e Talha'nın ailesinden ilişkisini koparmadı.
- Dedemin anısına müthiş bir saygısı vardı.
- Cemile Xanım kızlarıyla zazaca konuşurdu.
- Benimle'de hep Kurmanci konuşurdu.
- Cemile Xanım bir defada Sadin Ağa'nın oğlu Rıza Beyle'de Hicaza giderler.
- Hicaz dönüşü Suriye/Halep'te Çolig cıvarından sürgüne giden Ermenilere misafir olurlar.
- Torunun anlatımıyla Ermeni komşuları ile Kürd ilişkilerini tartışırlar.
- Ermeni komşuları ile Rıza Bey ve Cemile Xanım'la sıcak iliikilerinin olduğunu söylüyordu.
- Rıza Bey ile anneliği olan Cemile Xanım arasında fazla bir yaş farkı yoktu, o yüzden Cemile Xanım'a
babam hitap ederken "Buke-Gelin" diye hitap ederdi.
- Ayrıca, Cemile Xanım bana'da "bıro" diye hitap ederdi.
-Cemile Xanım'in torunu 1959 ile 1967 yılında Çolig'de okuduğunu söyledi.
- Cemile Xanım en son 1970 yılında Hicaz'a gidip orada vefat etmiştir.
- Mezarıda Arabistanda olduğunu belirtmek isterim.
CEMÎLE XANIMIN XOYBUN CEMÎYETÎNDE YAŞANAN BÎR ANEKDOT ?
-Cemile Xanım ile ilgili Xoybun cemiyetinde yaşanan bir anekdotu aktarayım. Cemile Xanım'ın bir dönem eltisi olan Feqide Xanım komşumdu. Bazen sohbetlerine katılır,adeta 1925 hareketinin ayaklı bir kütüphanesiydi.
- Babası Malle Şeş gışt oda 1925 hareketinde Manisa sürgünüydü. Feqide Xanım'da müthiş zekası, ayrıca olayları anlatırken nüktedan bir söylemle yorumlardı.
-Feqide Xanım'a atfen Cemile Xanım'la yaşanan o tarihi sohbeti size aktarayım.
********************************************************
- Cemile Xanım 1927 yılında Suriye'de sürgündeyken Xoybun cemiyetinin bugünkü Lübnan'ın
Bumeydn beldesindeki ilk toplantısına katılır.
- Toplantıya sürgündeki Kürd aydınlarından Bedirxan ailesi,Haco ailesi,Şeyh Said hareketinde yer almış
Ahmed Sever "Cibranlı Xalid bey'in kardeşi",Liceli Fehmi Bilal,Yado ve Sadiye Telha gibi
Kürd direnişçileride katılır.
-Toplantıya o dönemde Ermeni Taşnak parti delegasyonu ile dışarıdan gözlemci statüsünden birçok
şahsiyete katılır.
- Ermeni Taşnak partisi delegeleri içinde birkaç bayan üyede bulunmaktadır.
Kürd aydınlarıda kendi aralarında istişare ederek yabancı gözlemciler aramızda var.
- Bu toplantıya yabancı misyonerlere mesaj vermek için,biz Kürdlerde birkaç bayanla toplantıya iştirak
etmemiz gerekir,derler.
- Kürd aydınları en uygun gördüğü bayanda oturuşu,kalkışı,güzeligi ve endamıyla Cemile Xanımı toplantıya
katılmasını sağlarlar.
- Cemile Xanım toplantı başlamadan evvel sigarasını çıkarıp yakmak isterken yabancı bir misyoner nezaketen durumu fark eder.
- Cemile Xanım'dan erken davranarak Cemile Xanım'ın sigarasını yakar.
- Kürd direnişçisi Yado Paşa yaşanan bu durumu görür.
- Kürd deger yargıları,örf adetlerinin muhazafakar oluşundan dolayı hemen reaksiyon göstererek ,Cemile
Xanım'ın eşi Sadiye Telha'nın yanına gider.
- Eşi ile yabancı delagason arasında yaşanan bu olayı anlatır.
- Sadiye Telha'ya derki Cemile Xanım'a söyleki bu davranışlarına dikkat etsin.
- Burada birçok Kürd aydını ve sıradan insanlar vardır.
- Bu insanlar yarın öbür gün bizimle bu konu hakkında konuşmasın.
- Ve Cemile Xanım'da havalara girmesin, bu şımarıklığınıda bıraksın,der.
- Feqide Xanım bu olayı Cemile Xanim'a atfen aktarırken şunuda söylemeyi ihmal etmedi.
- Cemile Xanım bu toplantıyı ve sigara olayınıda övünerek anlatırdı.
-Feqide Xanım'da Cemile Xanımı anlatırken öve öve anlatmayı ihmal etmezdi.
SONUÇ;
-Tarihten,Kürd kadını; cesaretiyle, mücadeleci kişiliğiyle, otoriterliğiyle, sosyalliğiyle ön plana çıktığını ifade
eden Cemile Xanımı burada anlatmaya çalıştım.
-Cemile Xanım gibi Kürd kadınları ulusal ve siyasal tüm meselelerle ilgili katkıları unutulmamalıdır.
-Bu çalışmamda Kürt davasında yer alan bir kadının mücadelesinin gelecek kuşaklara aktarılması umuduyla yaptım.
- Cemile Xanımın yaşadıkları, Kürd halkının içinde bulunduğu ızdırap verici durumdan kurtulması için bir Kürt kadının verdiği onurlu duruşun ve asaletin de öyküsünü yansıtmaya çalıştım.
- Son söz olarak devlet güçleri Alişer'in eşi Zarife'nin kapısına birgün dayanır.
- Kocan nerede diye sorunca şu tarihi cevabı verir.
" Şêr şêre loo şêr şêre. ha jin ha mêrê! "
Selam ve saygılarımla,
Orhan Zuexpayıj
************************************************
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder