ZOGPA,ZOXPA KÖYÜM HAKKINDA TANITICI BILGILER





                                                  DEWE MI ZUEXPA


                                                                Lewey sehbe








                                                  HACI ALI KAYA-RAMAZAN GÜLAC





ZOGPA,ZOXPA KÖYÜM HAKKINDA TANITICI BILGILER


Kisa bir aciklamayla köyümü tanitmak istiyorum,


"Eğer bir yeri seviyorsan orası dünyanın en güzel yeridir... eğer dünyanın en güzel yerini sevmiyorsan orası dünyanın en güzel yeri değildir."



* Yukaridaki o anlamli sözü Yilmaz Erdogan'in vizyontelle filiminden esinlenerek kendi köyümü anlatmak istiyorum.

*1980 öncesi diyebilirimki ! hemen hemen her yil bazen birkac defa köyümü ziyarete giderdim.   Yaz aylarinda gittigimde de mutlaka köyün meshur yaylasi'na "WARE MERG" gitmeyide hic ihmal etmezdim.
* Köyde hele sabahleyin erkenden yasli kadinlarimiz "mesk" salamalari, evin dogal firini sayilan "PIXERI" de özellikle pisrilen dari ekmegi taze taze cökelek ve sogan karisimi istahimizi kabartan kahvaltiyi hic unutmam.
* Tabi bunun yaninda kahvaltida tereyagi,bal,ser sit "kaymak" bugday ekmegi biraz lükse kacardi.
* Köyümüz cok daglikti,ulasim sorunu vardi. Ama buna ragmen o soguk suyu,o temiz yaylari ve havasi,insanlarin o samimiyeti insanlara ruh ve heycan veriyordu.

* Hele hele orjinal kirdki/zazaki konusmalarini hic unutmam.Hic bir yasli kadinimiz Türkceyi bilmezdi. Ne kadar güzel bir duyguydu. Zuexpalilarin Kirdki/zazaca ana dilini konusurken cümlelerinde türkce tek bir kelime bulmazasin,zazaca nin hasini orjinalini  zuexpada tanik olabilirdiniz. 
* Kirdki dili üzerinde ugrasan hemserim Ehmed Diri sürekli söylerdi bana, Guewdere mintikasinda en orjinal zazaki Zuexpa köyüne aitir. Ben bircok kelimenin orjinalini orada buldugum gibi, bölgede zuexpanin agzi ve kelimelerini sürekli kendime referansa olarak alirim sözü hala hafizamdadir.




*Zuexpaya ne kapitalizm girmisti, ne asimlasyon politikasi. Kisaca sehirlerden kopuk,dogal bir yasami vardi.
* Zuexpa köyü kapitalizmin gec girdigi bir köydü. Ne yolu vardi,ne araba yüzü görmüstü. Dogal tasima araclari katirlar ve esekti. Katiri olan ailenin sanki mercedes bir arabasi varmis,gibi degeride vardi.
*Cünkü köydekilerin bir kisimi fakir ailelerdi katir alim gücleri olmadigi icin yük tasimaciliginda dogal olarak katiri olan ailelere muhtac oluyorlardi. Bu yönüyle katiri olan aile varlikli sayilirdi.
* Zuexpalilar cevre köylerden alisverislerini parayla degil takas yoluyla yapiyorlardi. Örnegin ben köydeyken Metan köyünden Haci Ehmed Qasun katirla yaban armudu "Querc" getirerek Zuexpa'nin o meshur kuru soganiyla takas ediliyordu. Örnegin Ardürekten getirilen üzümle Zuexpanin cevizleriyle takas ediliyordu.
*Zuexpa deyip gecmeyin tarihinde bölgede hem tekstil merkeziydi, hemde dönemin modern tabiriyle merkez bankasi islevini görüyordu.



*****************


*Cünkü köyde yaklasik 40 civarinda dokuma tezgahi vardi. O günün kosullarinda iyi bir para carki dönüyordu.  Bu yazimda köyün ekonomisine deginirken bu kapital canliligada deginecegim.
* Kisa aciklamalarimi bitirmeden evvel babam'in Almanya'da yasadigi kisa bir anekdotunuda ihatirlatmak istiyorum.

* Babamla birgün kaldigim sehirin merkezini carsisini arsinlarken Dersim'li bir arkadasla karsilastik.  Babama kirdki/zazaca sunu söylemistti ? keko amca Almanya'yi nasil görüyorsun. Bak nekadar güzel,devletin sosyal imkanlarindan,saglik politikasidan hayatin diger alanlarindan basladi Almanya'ya övgü yagdirmaya ?
* Babamin cevabi'da cok enteresandi. Bak yegenim ben birsey demiyom,dediklerin dogru olabilir. Ama, Almanya benim yerim degil, Cünkü bir yer insanlarla iyi olur.Senin Insanlarinin olmadigi yerler hem senin degil hemde iyi degildir.  Almanya'da ne kimseyi taniyorum,ne dilini nede kültürü herseyi bana acayip geliyor. Bütün Almanya benim olsa ne yazar,ben anlamadigim,kokusunu tadini alamadigim birsey bana zevk vermez ki ?
* Babam devamla. bak yegen ;  Bülbülü altın kafese koymuşlar, “ah vatanim,ah vatanim demis" niye bülbül bu kadar icerlenmistir.

*Cünkü,  İnsan, özgürlüğünü,huzurunu ancak vatanında bulur. Bu bakımdan vatan en değerli varlığıdır insanin . Orda doğmuşum, orda büyümüşüm, orda doymuşum, orda tatmışim mutluluğu. Bu sebeple yurdundan uzakta yaşamak, ne denli bolluk içinde olursaniz olun insana zor gelir. Nasıl ki ! bülbül asıl vatanı olan yeşil tabiatı, kanat çırpacağı mavi gökleri özleyip ister ve altın kafesten kurtulmaya çalışırsa, insan da (hele bir de tutsaksa veya sürgünse ) özgür yaşayacağı vatanını ister ve hasretini çeker.


* Köyüm Zuexpa nin tarihi,kültürel ve ekonomik dokusu Guewdere mintikasinda cok renkli oldugunu bu anlatimlardan görmek mümkündür.
* Zuexpa köyü türk devleti nin dikkatini üzerine ceker.
* 1995 yilinda Türk askerleri  Zuexpa köyünü kusatirlar. Köy halkini meydanda toplayarak, size yarina kadar mühlet veriyoruz. Zuexpa köyünü bosaltacaksiniz. Aksi taktirde köyde insan namina birisiyla karsilasirsak öldürürüz tehdidinde bulunurlar.
* Zuexpa köyü büyük bir telas icine girerek ulasim sorunu ve tasima araclari köye gelmesi mümkün degildi. Köy halki hayvanlarini ve tasancak degerli esyalarini ancak yanina alip, köyden öncelikle cevre köylere canlarini zor kurtarirlar.
* Zuexpa köyü o dönem 60,70 haneydi. Köy halkinin büyük cogunlu Xarpet Metrapolü basta olmak üzere
   yarisina yakinida Colig ve cevresinde yerlesik olan yakin akrabalarinin yanina yerlesirler.
* Zuexpa köyü yakalsik 3,4 yil adeta yanlizliga terk edilir. Türk devleti köyde bircok evi ve dogasini tahrip
  ederler.Guewdere mintikasinda bir yil evvelinde ayni akibet Züver köyünde'de yasanmisti.
* Züver köyüne daha cok baski ve iskenceler yapilmisti. Züverlilere hic mühlet tanimadan, türk ordusu köyü ani basar kadin,coluk,cocuk önlerine düsen kim varsa hepsi iskence ve zulümün en agirini yasarlar.
* Guewdere mintikasinda Züver'den sonra Zuexpa köyü kurdistandaki ulusal kurtulus mücadelesinde bosaltilan ikinci köydür.                                                            


      ZOGPA;ZOXPA VEYA ZUEXPA ISMININ ETIMOLOJISI


* Köyüm eski ismi Zogpa,Zoxpa,Zwexpa,Zuexpa seklinde telaffüz edilir.
* Köyün Türkcelestirilmis ismi Beydogan,olup hicbir anlam ifade etmiyor.
*  Isminin degistirilmesi tamamen asimle amaclidir.
* Köyümün eski ismi'nin etimolojisi "kökeni" üzerine epeyce arastirmalarim oldu.
* Bu konuda taraf gazetesinde "Kelimebaz" kösesinde etimoloji uzmani olan Sevan Nisanyan'a
   E-mail yolladim.
* Sagolsun, kisa sürede cevap verdi.
* Köyümle ilgili yapttigi bilimsel arastirma ve incelemelerde Zuex,Zog,Zox,Zwex kelimesinin
   kökü hakkinda herhangi bir bilgiye ulasamadi.
*  Halk ararsinda yaygin kullanilan isim Zogpa'dir. Zog "baslangic" sözcügü oldugu icin kök
   sayilir.Pa kelimesi ise ayak anlaminda veya eylem amaciyla kullanilmaktadir.

 ***********

* Etimoloji bilimi ülkemizde bilimsel,
  yöresel veya halksal,
  Kemalist olmak üzere üce ayirabiliriz.

*Köyümün etimolojisi'nin bilimsel karsiligini cözemedigim icin Osmanlilar döneminde telafuz
   edilen yöresel ve halksal ismi Zogpa'dir.
*  Kemalist ve bilim disi etimolojik ismide uydurma ismi Beydogan'dir.
* Halk etimolojisindeki kelimeler genelde yakistirma seklindedir.
* Halk Etimolojisinde dilde olmayan bir sözcüğün anlamca yakın bir sözcükle karşılanması
  şeklinde de yapılabilir bazen.
* Halk etimolojisinde bazen kelimelere efsaneler yükleyerekde ifade edilir.


  Bu bilgilerden hareketle köyümün ismini halk etimolojisi tanimiyla,bugüne kadar yapilan yorumlarla ifade etmeye calisacagim.

   Beydogan isminin maddi ve bilimsel bir degeri olmadigi icin hic deginmeyecegim. Cünkü Beydogan ismi resmi-ideolojinin "kemalizm" kürd cografyasinda tamamen asimle amacli taktigi bir isimdir.


***********


* Ben agirlikli olarak Zogpa ismi üzerinde durmaya calisacagim.
* Bu kelime'nin anlamini yillar önce 1970'li yillarin basinda Seyh Said'in oglu Seyh Selhaddin köye gitiginde sormuslar.
* Seyh Selhaddin'nin verdigi cevap tabiki ilginc Zogpa kelimesi Zor-pa "ayak-
  zoru"kelimesinden gelebilir anlamini yüklemis.
* Cünkü köy cok daglik cografyasi ucurumlarla dolu oldugu, köy 1970'li yillara kadar yolu
  olmadigi icin araba yüzü görmedi.
* Bu yüzden bu köye ancak ayak zoruyla gelindigi icin o anlami yüklemistir.
* Yine köy hakkinda bilgisi olan bir yakinima Zog,Zuex kelimesinin kökeni hangi dilden
  geldigini sordugumda ! Bana cok mantikli gelen bir cevap vermistti.  Zuex kelimesinin zazaca
  oldugunu köyde yaptiklari bir isten dolayi kullandigini söyledi.
* Zuex kelimesi köyde bicilen otlar önce düzeltilerek,sonra burma ve demet haline getirilir.
* Otun düzeltilmesine Zuex denilip,burma ve demet halinede "patil vas" denilir.

************

* Seýh Said'in kardesi Seyh Tahir'in köyün etimolojisi üzerine bir degelendirmesi vardir. Örnek
  vererek sunu söylemis, Züwer veye züver suyun yaninda anlamina gelmektedir.
* Zogpa icinde zazaca bir deyim kulanmis "pay pay Qeymi" Türkcesi "adim,adim yukari"
  anlamina gelir demistir. tabi hayata olmadigi icin bu argümani hangi kaynaga
  dayandiriyor,bilemem. Ben sadece söylenenleri burada kayit altina aliyorum.

* Yine Zogpa kelimesi hakkinda baska bir yasli köylümüz anlami'nin "pamend" türkcesi geri
   kalan anlamindadir. Tabi bu degerlendirmeler halk (halk etimolojisi) ararsinda söylenenlerdir.

*INDEX-ANATOLICUS denilen Türkiye yerlesim birimleri envanteri adli bir proje vardir. Bu proje TC sinirlari icersinde halen var olan ve gecmiste kullanilmis tüm yer adlarini belgelemktedir. Bu isin yönetmenide dil bilimcisi Sevan Nisyandir.
* Zuexpa köyüm bu projede kopyaladigim bilgilerle ismi hakkinda bilgiler aktarilmaktadir.
   Beydoğan köy - Palu (Gökdere bucağı) - Elazığ
   1928 K: Zoğpa [ Kürd zoxpal "belensırtı" ]
* belen kelimesi cografik bir kavram olarak TDK kayitlarinda
   "Dag üzerindeki yüksek gecit,dik dag yolu anlamina gelmektedir.

* Yukaridaki aciklamar köyüm Zuexpa'nin agirlikli olarak ismini suandaki cografik konumuna uygun bir tanimlamadan aldigi yönündedir. Zuexpa köyüm dag'in yüksek yerinde kurulmus, ulasimida dik ve derin ucurumlardan olusmaktadir. 1980 yilina kadar köyüm makinali araclarla ulasim saglanamdi. 1980 sonrasi o dikim ucurumlar törpülenip,dere yataklari islah edilip, gecisler üzerinde menfezler insaa edilerek ancak  ulasim saglanmistir.

Kisaca bu etimolojik bilgilerle köyümün ismi üzerinde bir kavram karmasasi vardir.
* Bu bilgilerden hareketle köyümün isminin orjini kürdcedir. Bulundugu cografyada farkli
  uygarliklar hüküm sürselerde, köyün adi'nin kürdceden geldigi agirlik kazaniyor.

* Köyün etimolojisi üzerine Seyh Said'in kardesi Seyh Tahir ve oglu Seyh Selhaddin Firat'i vermemdeki maksat, bu iki sahsiyete yillarca zuexpa ve cevresini her yil ziyaret eden halk bilimcileri olarak kabul görülür.
* Bölge insanlari bu insanlara o kadar baglidirlarki her yil davet ederler. Bu sahsiyetler bölge halki üzerinde gerek dini,gerek ulusal konularda irsat faaliyetleri üzerindeki etkinlikleri´yadsinmaz.
* Liceli Fehmi Bilal Seyh Tahir in bilgi ve birikiminden dolayi o "kürdlerin" zeka saskinidir tanimlamasini yapar.



 ZUEXPA KÖYÜNÜN COGRAFIK KONUMU VE ULASIMI HAKKINDA BILGILER

* Zuexpa köyü cografik konumu itibariyla Xarpet/Pali ilcesi ile Colig merkez ilcesine sinir bir köydür.
* Köyümün dogusu Miyalan köyü , Güney-dogu yönünde Pakuni köyü,Kuzey dogusunda Metan köyü,Kuzey-bati yönünde Geydmem  ve Hatek köyleri, Bati yönünde Xeylan-i kebir ,Züver köyleri ile komsudur.

********

* Zuexpa karayolu stablize yollarla Xarpet iline 127 km,Pali ilcesine'de 55 km mesafededir. Zuexpa köyü Coligin darheni ilcesine ......./ Colig sehir merkezinede .....km mesafededir.

* Zuexpa köyüne 1980 öncesi araba yolu köye gitmedigi icin köy halki önce Colig/ dareheni ilcesine giderlerdi. Tren yoluyla bazen Cira xirab'da  (Suveren istasyon) inerlerdi.
*Istasyonun tam karsinda Puesit denilen mintikada Ceme Murad nehrinin kiyisinda bulunan su kayiklariyla karsiya gecerlerdi. Ceme Murad'dan köye yaklasik 1,5 saatlik bir yolla ancak ulasabiliyorlardi.
* Yakin dönemlerde tren yolculugunu Suweran istasyonu degilde, Züwer köyü duraginda Ceme Murad üzerinde asmali bir köprü yapilmisti. Zuexpa,Geydmem,Xeylan,Hatek köyleri hepsi bu duragi kullanmaya basladilar.
* Bazen tren gecikmeli  geldigi günlerde köylülerim bir günde ancak köye ulasiyorlardi.
* Tren'nin calismadigi günlerde köylüler daha kestirme ve alternatif yaya yolunu kullaniyorlardi. Bu yolda genelde Colig'in Az köyü,metan köyü güzergahindan yaklasik 6,7 saatlik bir yaya yoluyla Zuexpa ya ulasiliyordu.
* Bu bilgilerden anlasilacagi üzerine köyümüz cografik olarak dareheni ve Colig'e daha yakindir. Ama idari yapilanma geregi yillarca hem uzak hem sapa olmasina ragmen Xarpet/Pali ilcesine baglidir.
* Pali cok tarihi bir ilcedir. Osmanlilar ve Cumhuriyetin ilk dönemlerinde bölgede nüfus yogunlugu ve topragi en cok olan bir ilcedir. Oxi "Karakocan",Servi "Sivan",Guewdere köyleri Miyalan köyüne kadar, Qaracur nahiyesi,Guleman,Qarebegan,Kovancilar ilcelerinin tümü Pali'ya bagliydilar.

Kisaca bu bilgiler köyün cografik ve ulasim durumu icin yeterlidir.



KÖYÜMÜN MENSUP OLDUGU ASIRET VE ASIRETIN KOLLARI


* Zuexpa köyü Guewdere mintikasi,asiretine bagli bir köydür.
* Bu mintikada asiret kendi arasinda üc kategoriye (sinif) ayrilirlar.
* 1) Dakun asireti denilen kategori icinde yeralan köyler sunlardir. 
" Miyalan,Gözerek,Vinyerin,Pakuni,Mirri,Kiran,Soran,Tunst,Pul,
  Zuexpa,paymerg"  ve mezralaridir.

************

 2) Haciyan denilen kategori icinde yer alan köyler sunlardir.
 Ardürek,Züver,Geydmem,Hatek,Xeylan köyleri ve bagli mezarlari
 sayabiliriz.

* Guewdere havzasında bulunan Ardürek, Züver ,Ğeydmem, Hatek köyleri Hacı Aşiretine mensupturlar.
* Hacı Aşiretinin de 1445-1450 yılları arasında Siverekten gelip Guewdereye yerleştiği, başka bir rivayete göre de Adıyaman Gergerden geldiği şeklindedir. İkinci görüşün Govderede daha geçerli olduğu kabul görüyor. Xeylan-i kebir ve kücük Xeylan  köyleri de Diyarbakır Eğilden gelenler tarafından kurulmuştur. Yörede hâkim yerleşme yerinin uzun süre Hatek olduğu belirtilmektedir. Hatta buranın bir kent olduğuda iddia edilmektedir. Buna karşın Cumhuriyetin ilanından sonra Ardürek daha merkezi bir konum kazanmaya başlamış, nihayet 1927de nahiye yapılmış ve 37 köy Guewdere ye(Gökdere) bağlanmıştır. Bugün hala varlığını sürdüren Gökdere(Ardürek)deki çeşme tarihi bir nitelik taşımaktadır. Bu çeşmenin de Acemlerden kaldığı sıkça dile getirilmektedir.Tarihi ve siyasi gelişmelerden analasilacagi üzerinde bu cografyada farkli uygarliklarin izleri görülmektedir.

*************


* 3. kategori icinde yer alan köylerin mensup oldugu asiret olara SEYH PARSIYAN veya PARSI denilmektedir. Bu köylerin isimleri sunlardir. Kileban,Parsiyan,Tûy ve Hor köyleridir.


* Şeyh parsiyanın 4 çocuğundan 2 si kilebanda kalır. biri Hor Köyüne gider diğeri ise Parsiyan köyüne gider. Köy bu şekilde yerleşim yeri haline dönüşürler bu cografyayi,kilebanlilarda tipki kendi köklerinin Adiyaman/Gerger'den geldigini rivayet ederler.
* Bu köydeki yasayan kabilelerin farkli görüsleride vardir. Örnegin parsiyan köyünden olup, Diyarbekirde ikamet eden degerli bir arkadasim köyünün ve ailesinin tarihi hakkinda cokta detayli ve saglikli bilgiler aktarmaktadir.
* Örnegin Palu/parsiyandan Guewdere asiretinden bircok kabile Dersime yerlesmis oldugunu söyler. Bu kabilerden Surogulari  Palo/Parsiyan köyünden Dersime gitikleri biliniyor.
*Dersimdeki Surogulari Alevi inancina gecerken, parsiyan ve züver  köylerindeki Surogulari sunni inancina sahiptirler. Ayrica eski Adalet bakani Kuresanli Mehmet Mogoltay'da 1991 secimlerinde Colige belediyesini ziyarete gelmisti. Sohbetine bende katilmistim ve sunu demisti ! benim dedemin kökeni de Parsiyandan Dersime gelip yerlesmistir. Ayrica Yusufan asiretinden de Parsiyan köyünden gidenler olmustur.
* Bu konuya zenginlik katmak icin bir alinti aktarmak istiyorum.Bu alinti nasname sitesinde googol arama motorundan buldum. Bir kürd yurtseveri Parsiyan köyünden giden Suroglu nun kiziyla arasinda gecen diyalogu kisaca söyledir.


Suroglu kabilesi hem dersimde hemde Palu/parsiyan ve züver köylerindekide dimili/zazaki konusurlar

Bu iki Dimilî kardeşlerimiz öz be öz akrabadır. Daha iyi anlaşılsın diye bir örnek vereceğim.
Dersim soykırımı sırasında direniş kahramanlarından birisi de Suroğlu'dur. Bu katliamdan sonra en çok tahrip edilen aşiretlerden biridir.
Pek çok köyün sahibi olan Suroğlu soykırımda kurşuna dizilerek idam edilmiştir. Malı mülkü dağıtılmıştır. O sırada 1915 Ermeni soykırımı sırasında kendisine sığınanlar da katledilmiştir.
Ben Suroğlu'nun kızıyla tanışma fırsatı buldum ve konuştum. Bu soylu ağa kızı bana o zamanı anlattı.
"Babam idam edildiği zaman ben yedi yaşındaydım. Dedemi de hatırlıyorum. Bana dedi ki 'Kızım, bizim soyumuz sopumuz Govdere'dir. Parizyan köyünden gelmeyiz' Bizim akrabalarımız oradadır."
Biraz araştırınca gerçekten de Palu'nun Govdere (Türkler Gökdere diyor)köyünde de Suroğlu aşiretinin olduğunu gördüm.
Sadece o değil, Palu'daki her aşiretin yarısı Dersim'dedir. Maalesef Kemalist rejim Alevi olan Dersim'i Palu'dan uzak tutmasını becermiştir.

Yukaridaki alintidaki diyalogda isimler olmadigi icin maddi degeri ................



* Yine Hor köyünden örnegin Aziz Age Ser denilen kabile vardir.Kürd ulusal davasinda cok duyarli ve yurtsever bir ailedir.  Bu kabilede günümüzdeki soyadlari Celiktir. Adana,Antep ve Elazig'da yaygin ikamet ederler. Hor köyünde bunlarin kabilelerine Key MOMEDON diyiyorlar. MOMEDON kabileside Colig/dareheni mintikasindan gelip HOR köyüne yerlesirler.  Tavz mintikasinda bulunan bu köyde dedelerine ait bir ziyarete bulunmaktadir.

* Kisaca Guedere mintikasinda bulunan bu köylerin yerlesik halki nin cogunlugu ayni kabileden veya asireten degildirler. Kird/zazalarda asiretcilik sistemi kurmanclar gibi güclü degildir. Kirdler asi,cesur ve daglik alanda yasami tercih ederler. Kirdlerde güclü olan sosyolojik olusum kabile "Barig" dir.

***************



ZUEXPA KÖYÜNDEKI KABILELER "BARIG" HAKKINDA BAZI NOTLAR

* Dakun mintikasi,  Haciyan ve Parsiyan mintikasi gibi tarihi bilgiler yoktur.
* Bu köylerin hepsi Kird/zaza oldugu icin kabile sistemi hakimdir. Zazalarda asiretcilik sistemi zaten yoktur.
* Hamidiye alaylarini irdeledigimizde bu alaylar zazalarin meskun oldugu yerlerde degil kurmanc asiretlerin oldugu yerlerde kuruldugunu görüyoruz.
* Beydogan köyü hakkindada köyün yaslilari saglikli bilgilere sahi degildirler. Köy halki tarihi cok eskiye dayandigi icin ,köy halki hep kendini o cografya nin otantik halki gibi kabul görür.
* Zuexpa köyünün türkcelestirilmis ismi Beydogandir. Bu köyün yaslilarinin anlatimlarina göre dört kardes gelip köye yerlesirler.
* Bu kardeslerin isimleri Ahmet,Mahmut,Cindi ve Kasim oldugu rivayet edilir. Köydeki kabile yani barig'larda zaten bu isimlerden esinlenerek isimlerini alirlar.
* Bu kabileler halk arasindaki isimleride sunlardir.
  Ahmed (Ehmedun)
  Kasim( Kasmun)
  Mahmud ( Mehmudun)
  Cindi  (Key Cindun ) olarak tanimlanirlar.

* Zuexpa köyüne bu dört kardesten yillarca sonra komsu Xeylan köyünden Key Hesun (Dul'un) kabilesi gelip yerlesirler.
* Ayrica halen köyde enbüyük kabile olan Hesenan larda rivayetlere göre Malazgirt cografyasindan gelip , köye yerlesirler. Malazgirteki Hesenan asireti cok büyük bir kürd asireti olup, kurmanci lehcesini konusurlar. yanliz zuexpadaki Hesenanlar kirki/zazaki konusurlar. Hesenenlarla ilgili bilgileride bu kabileden olan müftü Molla Zeki Bulut halen diyarbekirde ikamet ediyor,ondan duymustum.
* Bazen derdiki ! mutlaka gidecegim Malazgirte dezalarimi görecegim.

********

* Zuexpa köyü 1994,95 yillarina kadar yaklasik 70 haneydi. Son 30 yillik kurdistanda gelisen silahli mücadeleyle Zuexpa köyü devlet tarafindan zorla bosaltilarak köy yakilip,yikilmistir. Asirlik ceviz agaclari yakilip,kesilip tarim ilaclariyla adeta kurutulmustur.
* zuexpa köyü adeta gündüz ortasi askerler tarafindan basilarak bir gün mühlet verilir bosanmasi icin. aksi taktirde köy halki katliamla tehdit edilir. Köylüler birgünde sinirli götürebildikleri esyalarini ancak kuratarabildiler.
* Köy halki agirlikli olarak Xarpet,Meleti sehir merkezleri ile Colig'de Zuexpalilarin kurduklari Wer Pird (peleng), Tarbasan basta olmak üzere Geyd ve xiraba kyölerine yerlesirler.
* Ayrica köy halkinin bir kisimida Awrupa'ya/Almanya ya göc etti. Suanda Almanyada yaklasik, 50,60 hane aile vardir.
* Köy halki koruculuk sistemini hic bir zaman kabul etmedi.
* Guewdere mintikasinda ilk bosalan köy Züver'di ikinci köyde bir yil gecmeden Zuexpa oldu.
* Diger köyler bosanmadi ama cogu göc etti.
* Devlet son dönemlerde köy yakmalarini kabul edip, halka tazminat ödemeye mahkum oldu. Köy halkinin tamami bu haktan yararlandi.
* Son dönemlerde köye yaz aylarinda 10,15 aile kisin bazen 2,3 aile kaliyordur. gecenlerde sordum bu kisin köyde kimse kalmadi.

Kisaca Zuexpa'nin yakin gecmiste yasadgi sosyal ve siyasal degisimleride kisada olsa yazdim.


***********

SEX SAID HAREKETINDE ZUEXPALILAR IN MIRILLI GOREXANI IKI YIL SAKLARLAR BU HIKAYEYI YAZDIGIM ARASTIRMADAN ALINTI OLARAK AKTARIYORUM:




 - Kürdler, tarih boyunca tek dostlarının dağlar olduğunu, çok iyi biliyorlar.
- Geçmişte bazen sınırlı destek almışlarsa da hep yarı yolda bırakılmışlardır ve arkadan hançerlendikleri için kimseye fazla güvenmezler.
- Tarihimize baktığımızda, güvenmemek ve inanmamak için bolca nedenimiz olduğunu görürüz.

- Gorexan aç, susuz ve yardımsız kaldı ama utanç duyacağı hiç bir şey yapmadı.
- İnsanı insan yapan erdemlerden biri de budur. Bugün çocukları ve torunlarına örnek kalan mirasta budur.
- Gorexan'ı ve çocuklarını evine alıp yardım etmenin bedeli türk devletince o dönemde köy yakmadır, ölümdür, zulümdür, sürgündür, zindandır.
- Gorexan beş çocuğunu korumak amacıyla kışın ortasında Guewdere mıntıkasında Pakuni, Soran, Miyalan, Tanzut ve çevredeki diğer yerleşim birimlerini gizliden dolaşır ve buralarda halka sığınmak ister.
- Kardeşin kardeşe, babanın evlada sahip çıkamadığı, her yanı ateş ve barutun sardığı o ortamda Gorexan beş çocuğuyla hiçbir köy tarafından maalesef kabul edilmez.
- Çünkü !  başta Gorexan'ın köyü olmak üzere her yörede türeyen işbirlikçi çeteler (milisê huqumat)  türk askerleriyle beraber halka kin ve nefret saçıyor, adeta kan kusturuyorlardı.
- Guewdere ahalisi Gorexan'a kışın o soğuğunda isteyipte sahip çıkamadağıiçin vicdan azabı çekiyordu. Türk ordusu ve milisê huqumatın zulmü, vicdan azabı ve insanlıktan daha ağır basıyordu. İşte kürdlerin o dönem içinde bulunduğu ortam buydu.

*****

- Gorexan çaresizce hala 10 yaşını doldurmayan büyük oğlu ve daha kundakta altı aylık olan bizlerin zazaca "gerguş" dediğimiz Elmas bebeği ve diğer üç çocuğuyla hiç kimsenin haberi olmadan akşam üstü Pakuni köyünden yönlerini 4,5 km uzaklıktaki Zuexpa'ya (Zoxpa), yani benim köyüme doğru çevirirler.
- Pakuni köyüyle Zoxpa köyü arasında yer alan Gema Qic (Serbun), Dueş , Lewê Querciyer, Gema Pil, Mazmerg ve en son Begler şeklinde Kırdki/zazaki orjinal isimlerle anılan güzergahlardan geçerler.
- Değerli okuyucular bu isimlerin türkçesi yok. Bu mıntıkaların isimleri zazaca olduğundan halk arasında da halen yazdığım gibi anılırlar.
- Begler mıntıkasında Gorexan ve çocukları o gece kar ve tipinin gazabına yakalanırlar.
- Köye tahminen bir kilometrelik bir mesafe kalınca Gorexan ve beş çocuğu çaresiz kalırlar. Çocukların hepsi küçük oldukları için yardıma muhtaçtırlar ve bu nedenle donma tehlikesi yaşarlar.
- Gorexan kucağındaki 6 aylık ve kundakta olan Elmas bebeği donmaması için özenle korumaya almış, 10 yaşındaki oğlu dışında 4, 6 ve 8 yaşındaki diğer üç çocuğu artık adım atamaz hale gelirler.
- Zoxpa köyüne tahminen bir km.lik bir mesafe kalmıştır.
- Gorexan çaresizce önünde iki seçenek olduğunu görür.  Ya Elmas bebekle beraber hepsi donarak öleceklerdir ya da Elmas bebekten vazgeçerek diğer çocuklarını kurtaracaktır. Amansız şartlar karşısında bu denli zorlu bir tercih yapmaya zorlanır.
- Bir anne için verilebilecek kararların en zoru  karar olsa gerek,
- Gorexan, analık içgüdüleri ve şefkatiyle savaş halindedir. Kendi hesabıyla işin içinden en az zararla nasıl sıyrılacağını düşünmektedir. Düşündüğü mal ziyanı değildir, evlatlarının yaşamıdır, telafisi imkansız acılara yol açacak evlat zaiyatıdır.
- Gorexan ikinci tercihi seçer, Zoxpa'ya bir an evvel yetişip felaketten az acıyla da olsa kurtulmak ister.

******

- Gorexan çaresizlik içinde yüreği dağlanırcasına kendisine eşinin yadigârı olan Elmas bebeği kundakta, çok sıkı ve özenle sarılmış bir şekilde o vahşi coğrafyanın karlarla kaplı ikliminin insafına bırakır.
- Gorexan yönünü tam da Çeme Murad'ın  karşı tarafında bulunan kutsal Ko-Spi'ye ve eteğindeki Şeyh Şerif'in babası Şeyh Mustafa'nın türbesine çevirir.
- Gorexan dua ederek; "Ey Şeyh Mustafa Efendi Kelaxsi ve Ko Spi! Şeyh Said'in dedesi Şeyh Ali Septi Palu'ya geldiğinde Osmanlı'nın beyleri onları kabul etmedi, sizler onları o kutsal coğrafyada misafir edip, korumadınızmı? Aynı himmeti bize de gösterin, duanız ve kutsal himayeniz benim ve çocuklarımın üzerine de olsun" diyerek acıyla yakarır.
- Gorexan aynı şekilde Şeyh Said Efendi'nin dedesinin türbesine yönünü çevirerek "Ya Şeyh Ali Pali" diye feryad ederek aynı dilekte bulunur. Ve en son.. başını göğe çevrir, her iki elini kaldırarak; "Ya Rabbim, beni ve çocuklarımı, türk ordusundan ve onların yerel işbirlikçi çetelerinin zulümünden kurtar." Adeta sitem edercesine; "Allahım görmüyormusun? Kendi toprağımızda dahi bize rahatlık yok" der.

******

- Gorexan, yükü az da olsa hafiflemiş bir şekilde, ayakta hala durabilen on yaşındaki çocuğunun diğer çocuklarına yardımıyla hep birlikte zar-zor Zoxpa köyüne ulaşmayı başarırlar.
-  Köyün hemen girişinde Ali Dayı (Eli Eyş)in evine dayanırlar.
- Ali Dayı, Gorexan'ı çocuklarıyla görünce içi daralır ve gözleri yaşarır. Bedeli ölüm de olsa Yib Mehun gibi yiğit bir insanın çocuklarına sahip çıkmak benim için bir namus borcudur, der ?
- Gorexan içerir girer girmez Ali Dayı'ya; Elmas bebeği yolda çaresizce karın üzerine bırakıp, ancak kendilerini kurtarabildiklerini anlatır.
- Ali Dayı hemen harekete geçer, yarım saat sonra yol güzergahının hemen üzerine, vahşi koşulların insafına bırakılan Elmas bebeğe ulaşır.
- Elmas bebeğin suratı kızarmış ve donma tehlikesi geçirmiş olmasına rağmen hala nefes alıp verdiğini Ali Dayı hisseder.
- Elmas bebek köye ulaştırılır ama ilerki günlerde nazik bedeninin verdiği tepkilerden zatürreye yakalandığı anlaşılır.
- Gorexan'ın çocuklarıyla yaşadığı çile zaten onulmazdır, yatacağı bir yatağı, saklanacağı bir evi yoktur.
-  Elmas bebeğe o günkü şartlarda ilaç tedavisi yada ve tıbbi müdahele mümkün degildir. Elmas bebek o gece soğuğuna maruz kaldığı vahşi iklimin gazabından kurtulmaz ve altı ay sonra ölür.

- Elmas, doğan her bebek gibi günahsızdır, bir melek kadar da masumdur.

*****

- Gorexan, Zoxpa köyünde uzun süre kalır. Eli Dayı gibi fedakar ve yürekli insanlar Yib Mehun'dan yadigâr kalan çocuklarına sahip çıkarlar.
- Bu olay memleketimde hala anlatılır, durulur. Eli Eyş'de saygıyla anılır.
- Yib Mehun'un en küçük oğlu Hıdır amca hala hayattadır.
- Çolig'de bir araya geldiğimizde bana ilk sözü hep şuydu; "Sen benim küçük xalomsun, dayım  sayılırsın.."
- Hıdır Amca devamla; "Ben Zoxpalıları her gördüğümde hem duygulanır hem de gururlanırım. Eg este mı eye Yib Mehunse, gueşt miz eye Zoxpayıcuno." (türkçesi; eğer benim kemiğim babam Yib Mehuna aitse, etim de Zoxpalılarındır)
- Ben de ona olan sevgi ve saygımdan dolayı espriyle derdim ki; "Ape Hıdır, biz emanetimize sonuna kadar bağlı olduğumuzu bilenlerdeniz. Sen bize, Yib Mehun'dan kalan bir yadigarsın."
- Hıdır Amca bu yaşananları anlatırken içerlenir, biraz da tarihin derinliklerine dalarak yaşadığı duyguları kendinden geçercesine usulca anlatırdı.





ZUEXPADA DINI INANCLAR VE MENSUP OLDUGU TARIKATLAR

*Köyün tamami sunni mezebine bagli Kirdki/zazaca konusurlar.
*Köy 1994 yilinda bosalmadan evvel yaklasik 60,70 civarinda hane vardi.
* Köy halki dindar olup, cok eskiye dayali bir camisi vardi.
* Zuexpa kökenli din adamlarina kisaca deginmek istiyorum.  Molla Zeki Hani müftüsüyken görevine son verilerek ticaret yapmaya baslamis,saygin ve birikimli bir din adamidir.
* Ayrica,  Köyde medrese egtimi gören Molla Mahmud Qey Ismail, ile köyde uzun süre fahri imamlik yapan Malle Mexsun akla gelenlerin basinda gelenlerdir.
*  Seyh Haydar Baba'nin bir sofisi Mehik Het'e zuexpalidir. Sofi Mehik din egtimi görmemis, fazla donanimli degil ama namazinda,niyazinda ve kendisini ibadete verdigi icin (SOFI) lakabini almistir.
* Yakin dönemde gerek medrese gerek imam hatip ve gerekse Ilahiyat fakültesi kökenli genc din adamlarida cikmistir.

* Zuexpa köyümde agirlikli olarak Seyh Said'in dedesi Seyh Ali Septi'nin Naksibendi tarikatina  mensupturlar. Köyde cok az bir bölümüde Kadiri gelenegi icinde yer alan Palu'lu Haydar Baba tarikatina mensupturlar.
* Zuexpa köyü Palu Seyhleri'nin halifesi olan Kelaxsi Seyhleri yani Seyh Serif'in ailesiyle cok siki sosyal iliskileri vardir. Köyde sosyal bir problem oldugu zaman Kelaxsi Seyhleri bu sorunlari genelde cözerler.
*  Kürd sehidi Seyh Said efendi'nin küyük oglu'da her yil Zuexpa ve Züver köyleri basta olmak üzere mutlaka ziyaret edip, misafir olurdu.
* Bu köylerde camilerde kirdki vaazlar verirdi. Seyh Selhaddin agirlikli olarak toplumsal barisi,birligi ve beraberligi ana tema olarak islerdi.
* Tabiki toplumda yasanan ihanet,iftira,toplumsal dokuyu bozan her türlü zarara verici davranislardan kacinmalari icin dini telkinlerde de bulunuyordu.
*  Ben sahsen bir defasinda sohbetine katilmistim. Sürgün yasami basta olmak üzere cezaevi sürclerini ve kürd tarihinden anekdotlarla cemiyete akatriyordu.
* Merhum Melik Firat 2005 yilliydi Almanya'ya birdefasinda bana misafir olmustu. O gece ev kalabalik sohbetinde ana temasi kuskusuz kürd sorunuydu. Hatirliyorum Melik Firat'a sormustum ? Seyh Selhaddin Efendi neden her yil bizim Guewdere havzasina sefer düzenlerdi.
* Bana verdigi cevap ilgincti, Amcam babasinin hareketine katilan bu mintikanin ve Murad havzasinin insanlarinin direnisci ve fedarkar insanlar oldugunu biliyordu. Ayrica bu havza stratejik acidan bir kavsak noktasidir,dedi.Amcam bu yörenin insanina hem cok güveniyordu, hemde illerde ulusal mücadelenin eger fitili ateslense bu yörenin startejik cografyasi ve insanlarina cok güvendigini söyledi.




*********




ZUEXPANIN  COGRAFIK SINIRLARI ICINDEKI  YERLERIN KIRDKI/ZAZAKI ISIMLERI

Cografik yerin kirdki ismi      /    Cografik bu yerin bulundugu yer


* Lewe qol züver                            * Züver zuexpa arasi olup, siniri züverden basliyor.
* Merge Cafrun                              * Sinir züver
* Tirbe kêy Êys                             * Nawer Tunst, heti cafrun "Züver" ser.
* Care Qil bej                                * Naver Tust
* Lewe rez                                    * Mezel Tunst ser
* Guele Moren                               * Veri tunst heti pul ser
* More Pul                                     * Ser dewe pul
* Leme hew                                   * Heti pul ser
* Queceke Mehmudo                     * Heti Pul ser, 4 Pulic ityad kisey
* Lewe rasti                                   * Binate Zuexpa û Beglerun
* Geme kurdino                             * Binate Pul Zuexpa, Vatisun guere wagt veri itya daristunib.
* Begler                                        * Rahar Pakuni û Pul ser nizdiye zuexpa
* Gema Pil                                    * Begler ra cuar dues sêr binate Pakunu û zuexpa
* Gema xic /serbun                        * Sinir zuexpa û pakuni
* Serbun Pil                                   *      "                "
* Ware Merg                                  * Ware Zuexpawo pilu, binate zuexpa,Matun û Miyalun
* Lewe Querciyer                           *  Binate zuexpa û pakuni
* Mazmerg                                    * Binate Zuexpa û pakuni
* Bin cir                                        * Bin ware merg
* Zavil hesun                                 * Bin dewid
* Lewe Quec                                 * Sinir Miyalun
* La miunin                                   * Sinir Zuexpa û miyalun
* Cajmi/Jajmi-lewe text                  * Binate Metun û Zuexpa
* Yeno xic                                    * Binate Geydmem û Zuexpa
* Xelegene                                    * Binate zuexpa û geydmem
* Weka Pil                                    * Sinir hatek
* Que züver                                   * binate hatek û Zuexpa
* Sehbe                                        *Binate zuexpa û xeylun
* Qese Hesun                               * Bin dewe zuexpa, heti zuexpa ser
* Qese isun                                   * Het Xeylun ser Wever
* Merga pil/Birk merga cuarin       * Ware mergra binena diar
* Vasini                                        * .Binate Tunst,Zuexpa....................
* Sinzyer                                      * veri beglerun /cer guel
* Siya bel                                     * veri beglerun cayi piyor daristun (Cey kasmununo)
* Mer Ware                                 * Cay mehmuduno piyore yi daristun.
* Zime                                         *Bin dewe Zuexpaw,bin bun rehmetli Mudikid.
* Sed ware                                   * Rahar ware merg seru.
* Muryeri                                     * Duese spi/rahar ware merg sero
* Yene Que  /calig                        * Rahar ware merg ser, cay heci Ali Teyr yino
* Yego gor                                   * cay mehmuduno ho rahar ware merg ser.
* Geyd                                        *Kiste dewid zerrey deriyo,arye Haci Tahar ho ityad.
* Sualsin/salsin                             *Wever geydo
* Yene xel                                   * Ver qese Isun heti naver



ZUEXPA KÖYÜNDEKI INSANLARA KIRDKI TAKILAN BAZI ISIMLERDEN  NUMUNELER

* Zuexpada kirdki takilan isimlerden en dikkat cekicilerden bir kacini yazmak istiyorum. 

ERKEK ISIMLERI

* Keko , Pisar,Qubik,Cindi,Faris,Rizgo,Feriz,Meheddin,Ereb,Yibis,Rüstü,Reso,Mehik,Yado,Mujdun,Behri,
  Isimleri encok takilanlardir.

BAYAN ISIMLERI

Gule,Gunce,Seyla,,Yince,Hewe,Qede,Rinde,Firaset,Fide,Xece,Züeyra,Sare,Wecida,Beriwun,Zirav,Zive
Keje,newse,Zarac,Sare,Mizgin,Kewe,Derde ismi encok bulunan isimlerdir.


*Zuexpa köyünde dikkatimi ceken bu isimler'in hepsi kürdce/kirdi diyalektigine aittir.
* Zaten 30 yilik ulusal kurtulus mücadelesinin ivme kazanmasiyle köyün bircok duyarli genci cocuklarina Kürdcenin diger diylektigi olan Kurmanciden de isimler takmaktadirlar.
*Bu isimlerin detaylarina girmeyecegim. Yukarida yazdigim isimler 1980 öncesinde köyde en revacta olan isimlerdir.
*Bu isimler halk arasinda yazildigi gibi bilinmesine ragmen
Türk devletinin nüfus memurlari bu isimleri nufus kütüklerinde türkcelestirerek veya kirdki/zazaki dilinin ahengini bozarak kayit etmislerdir.
* Bir iki numune vermek istiyorum. Babamin halk arasinda,köyde yakin akraba cevresi icinde ismi Keko olarak bilinir. Ama nufus kütügünde ise bilincli olarak KEKI olarak tescil edilmistir.
* Bayan isimlerinden XECE ismide genelde XECE-SIYABEND öyküsünden etkilenerek takilan bir isimdir. Türk nüfus idaresi bu ismi kendince cevirerek HATICE olarak nufus kayitlarina gecirmistir.

Zuexpa daki cografik yerlerinin kirdki isimleriyle bayan ve erkek isimlerinden en cok kullanilan kirdki isimleri hatirlatmaya calistim. Zuexpa köyü kirdki/zazaki kültürünün en dogal ve zengin yasandigi köylerden biri oldugunusöyleyebilirim.



ZUEXPA KÖYÜNÜN EKONOMISI HAKKINDA TARIHE BIR YOLCULUK

* Zuexpa köyüm,  köyün yaslilarinin anlatimlarina göre eskiden cevrede tekstil üretim
  merkeziydi.
* Köyde 30'un üzerinde dokuma tezgahi kirdki/ zazaca dezge "tezgah,isyeri" vardi.
* Bu tezgahlarda Sâl " üretilirdi. Yine bu tezgahlarda pamuktan "Kuras,kirvas" yapilan
  Amerikan bezi'de yapilirdi.
* Dokuma tezgahi "dezge" meydana getiren her parcanin kirdki orjinal isimleri vardir. Ayrica tezgahta is yapilirken kullanilan malzemeler ve yapilan islemlerinde kirdki/zazaki kendilerine özgü isimleri vardi. Örnegin Culaglarin is esnesinda kullandigi "Mastur,Kerkit"ile , yine dara maziyer "mese" agacindan yapilan icine su doldurulan Qurne Sal'un kirdki orjinal isimleridir. Qurne denilen üstü acik dikdörtgen seklindeki bu esyanin icine su doldurularak, tezgahta üretilen sal suyun icine konulur. Bazen yarim saate yakin ayaklarla suyun icindeki bu sal üzerine bastirilarak islem tamalanir. Bu islemin yapilamasindaki amac sal elbise yapildiktan sonra yikandigi zaman sal'in cekilmemesi veya kücülmemesi amaciyla yapilir.
* Zuexpa'nin Culag'lari yani modern isimleriyle tekstil ustalari calistigi is ortaminda asgari 20 civarinda alet ve dezgelerin parcalari vardir. Bu parcalarin orjinal Kirdki/zazaki isimleri vardir. Bu isimleri önümüzdeki günlerde hala sag olan günümüzde 80 yasin üzerine cikmis hala hayata olan eski ustalar "CULAG" vardir. Bu parcalarin orjinal isimlerini ögrenip, Kirdki diline inaniyorumki onlarca kelime kazandiririm. Inaniyorumki bu kelimler günümüzde yazilan kirdki hic bir sözlükte yoktur.
* Kird dili eger konusulmadiysa,yine kird sanatkarlari örnegin Culag meslegi ve digerleri cazibesini kaybedip, bu meslekler icra edilmezse, beraberinde bu mesleklerde kullanilan tüm malzemelerin isimleriyle zamanla kaybolur gider.

* Bu meslek yörede sadece Zuexpa'da yapilmaktaydi. Köyün yaslilarinin anlatimlarina göre köyümüzün bitisiginde "Pul" Karakoc köyünde'de sadece iki dezge vardi.
*  Civarda baska köylerde ne bu meslek nede bu tezgahlar yoktu. Kisaca Zuexpa sanatkar bir
   köydü.
* Dr Sirac Bilgin bir makalesinde Zuexpa köyünün dokuma tezgahlari üzerine daha cocuk yastayken tanik oldugu bilgileri asagiya aktariyorum.


Ben Poşit’teki ilk yıllarımda yüzme "Ceme Murad "bilmediğimden suda serinlemek için Guwelê Binî Pemî’yi tercih ederdim. Kirdone’nin (Kürtlük yerinin) kapalı bir toplum olduğu zamanlar köylüler pamuğu kendileri üreterek, fistandan tutun, iç çamaşıra kadar her şeylerini pamuk ve yünden üretirlerdi. Vadimizin dokuma merkezi Zoxpa Köyü bundan dolayı epey ziyaretçi toplardı. Yine de her köyde pamuk ipliği elde etmek için Duwelav denilen yerli malı bir araç bulunur, bu araç vasıtası ile üretilen pamuk ipliğinden, fistan veya iç çamaşırı üretmek için bazı kumaşlar dokunurdu. Fistanları renklendirmek için bitkilerden elde edilen kök ve yaprak boyaları kullanılarak bir albeni oluşturuluyor kadınların zevkine sunulurdu (surlêy, sipyelêy, siyalêy vs). İşte bu Guwelê Binî Pemî böylesi bir pamuk tarlasının (Yegê Pemî) alt tarafında yer aldığı için adı kendiliğinden böyle oluşmuştu.

*********
* Zuexpa'nin dokuma tezgahlarinda üretilen textil maddesi ile ilgili yaslilarimizdan edindi´gim bilgilerde sunlardir.
* Zuexpa'da ilkbahardan baslarak sonbahara kadar bazen Palu,dareheni ve Colig'den varlikli insanlar "Sal,Kuras,Kirvas" yapiminda kullanilan ham maddeleri yün veya pamuk katirlarina veya atlarina yükleyerek gelip köyde birkac günde misafir kalirlardi.
* Gelen misafirlerin ham maddeleri dokuma tezgahlarinda islenerek elbiselik veya ev kumasi seklinde hazir hale getirilirdi.
* Köye gelen kesimler genelde varlikli bölgenin ileri gelenleriydi. Zuexpa o dönemde yaz aylarinda  adetta köy nüfusu bir katina katlaniyordu. Düsünebiliyorsunuz 40 dokuma tezgahi vardi,hepsi haril haril calisiyordu.
* Zuexpalilarin bu emeklerinin karsiliginda genelde varlikli insanlar oldugu icin para ve altin aliyorlardi. bazen palu mintikasindan gelenler Bugday,burgul ve diger tahil ürünleri karsiliginda bu isi yapanlarda oluyordu.

*************

*Zuexpada o dönemde bu meslegi icra eden ve dezgesi olan meshur birkac ismide burada yazarak anmak istiyorum. Bu isimleri Zuexpa'da ve cevre köylerde telafuz edilen orjinal haliyle yazmak istiyorum.
-Haci Riza Kelesun
-Mehm Far,
- Hüsnü Rec
-Hem Xus
- Ser Far
- Hüsnü Hesenu
-Hüs Hebs
- Haci Tahar Seyla
- Haci Riza key Muse

************


*Zuexpa köyünün cevrede sanat ve ticareten kaynakli ekonomisi o günün kosullarinda cok
canliydi. Zuexpanin ekonomisinin iyi olduguna dair 1940,50 li yillarda yasanan bir anekdotla anlatmaya calisayim. Bu anekdotu Kelaxsi Seyhlerinden Muhiddin Efendi'nin bir sohbetinde dinlemistim.

* Anekdot kisaca suydu,

* Miyalan köyünden "Meh Üb" Mehmet Kilic bir cezasindan dolayi tutuklanip, Ardürek gökdere nahiyesine götürülür. Miyalan 1940'li yillarda Palu ilcesi,Ardürek nahiyesine bagliydi.
* Mehmet Kilic ekonomik durumu iyi olmadigi icin ne yapip,edip karakoldan ve cezaevinden kurtulmanin yollarini düsünür. Birden aklina Zogpa köyünden yakinen tanidigi maddi durumu iyi olan Faris Bulut "Far Ereb"aklina gelir.
* Ben eger Faris'i suc ortagim edersem,parasi var, belki hem kendisini,hem beni kurtarir.

* Karakolda kendisine hakaret edilirken ben bu sucu Zuexpali Faris'le beraber yapmisi,niye onuda getirin,der.
*  Faris Jandarmalar tarafindan Zuexpa'dan alinip Ardürek köyündeki karakola götürülür. Faris karakol'da Mehmet Kiicla yüzlestirilir.
* Tabbi nekadar sucsuz oldugunu ispatlamaya calisada,Mehmet Kilic onun üzerine israrla ifade verir. Tabi beklenen olur.
* Faris maddi durumu iyi oldugundan Karakol komutanina rüsvet vererek hem kendini,hem Miyalanli Mehmet Kilici kurtarir.

* Karakoldan ciktiktan sorar Faris dayanamaz ve Mehmet Kilic'a sitem eder. Ayip degilmi ! bana iftira attin. Mehmet'e iyiniyetli bir sekilde,Faris ne yapayim kurtulusum yoktu. Sen aklima geldin,kendi kendime hesap yapttim,ve dedimki ? Faris'in ismini versem hem beni,hem kendini kurtarir.
* O yüzden mecbur oldum senin ismini söyledim. Faris tabi bu sözlerden sonra artik kizmaz ve
  sakinlesir.

  Bu olay halen bölgemizde anlatilmaktadir.

******
* Bir anekdotumu hatirlatmak istiyorum. Colig'in ileri gelenlerinden Cemal Faris halk arasinda Haci Cemal Elci,ayni zamanda Colig'In ilk belediye baskaniydi. Haci Cemal cok bakimli ve gencliginde sürekli Sal'dan elbise giyerdi. Haci Cemal hafizanda kalan ifadelerini aktariyorum.
* Zuexpa köyüne sal yapmak icin bir kac defa gittim. Zuexpalilar cok misafirperver olduklari icin bazen 2,3 gün misafir kaldigimda oluyordu. O yüzden köyün ileri gelenlerini ve meshur tezgahtar Kirdki "CULAG" lari iyi taniyordu. bana hep onlardan bahs ederdi.
*Haci Cemal Elci ile 18,23 yaslarim arasindayken sohbetlerine katilirdim. Colig tarihinin canli tarihiydi. Seyh Said hareketinde Colig ve cevresinde yasanan tarihi olaylarad tanikti.
* Haci Cemal Efendi her yil benden Zuexpa niin yünden örülmüs kislik (PUC Resin) coraplarini isterdi.
* Bende mutlaka köyden Haci Cemal Efendi'ye 1,2 cift corap getirtirdim. Haci Cemal Efendi biliyordu ben bu coraplari para karsiligi degil hediye olarak getirmisim.
* Haci Cemal Efendi'de bunun karsiliginda bana deste onun hani vardi epey hayvan beslerdi coraplar karsiliginda 5,6 kiloluk yogurt getirirdi. Kisaca benle Haci Cemal Efendi arasinda para islemiyordu, takas sistemi isliyordu.

****************


*Yine anlatimlara göre daha 40,50'li yillarda saat ve radyo tamirciligini amatörce,hicbir egitim almadan kendi kendine ögrenen iki kisi vardir. Biri yakinim Hasan Kaya "Hes Seyla", digeri Hamit Gülac "Cindi kabilesinden" olup, köyde arazi anlasmazligindan dolayi 1970 yillarin baslarinda öldürüldü.Cevre köylere bazen bu iki sanatkar sefere cikip,köyde bozuk olan saat ve radyo tamirini dahi yapiyordular.
* Cok iyi hatirliyorum Hasan Kaya amcam sayilirdi. Diyiyordum saat tamir ederken kücük vidalar veya bir barca olmadigi zaman neyapiyordun,diyiyordum. Söyledigi söz cok enteresan ve dogru bir sözdü. Saateki bazen o kücük parcalari olmadigi zaman agaclarin dikenlerini yontarak yapmaya calisiyordum.
* saat ve radyo tamirciligini nereden


Zogpa köyü tarim icin elverisli arazisi cok az olmasina ragmen,agirlikli olarak hayvancilikla gecimini saglarlar. Hayvancilik'ta cok sinirlidir. Aileler ancak kendi ihtiyaclarini karsilayacak düzeyde üretim yapabiliyorlardi. Ticari amacli hayvan ve ürünleri cok cilizdir. O yüzden zuexpalilar dokuma sektörüne yönelmislerdi.

Halki tarihten gelen bir azimle cevrede bircok köyde aclik,kitlik kisaca ekonomik sikinti yasandiginda para ihtiyaclarini gelip Zogpa'dan temin ederlerdi. Zuexpa bir nevi civarda finans merkezi islevini'de görürdü.

Zogpa köyü Guewdere'de anlatimlara göre bagimsiz bir köymüs. Hicbir bey ve aga'nin mülkiyetinde degilmis. Oysaki yörede basta Ardürek,Kileban,Xeylan i Kebir ve Züwer köyleri Palu beylerinin tasarrufundaymis. Hatta Suweren merkezi,Siwan mintikasida bazi köyler Palu beylerinine ait oldugunu söyleyebiliriz.
* Köy biraz daglik ve arazisi sinirli oldugu icin tarim arazisi az oldugu icin agirlikli hayvancilikla gecinirlerdi. Sinirlida olsada asirlik epey ceviz agaclarida vardi. O yüzden cevre köylerin bir kismi ceviz ihtiyaclarini Zuexpa'dan karsiliyorlardi.



               *********************
 


HEREM(Dokuma tezgahı)
Cuaver şarê ma, cıwiyayışi xu pê warun şiyayış, pê guere ze'hmet viyarneyni ra. Cıl - cuelê xu, pê desti xu veraşteni. Pes ra peşmi mûy leva qesneni. Inı layê xu rışteni u lêyê nayni adır ser, awk gırineni. Awê xu tewr lêyi nayni rue, rıştê xu, eşteni lêyê rengın, laye rengın veteni. Inı la, pê gebê, cacımi, palasi (kınci) tıra vıraşteni. Herem dezgê gebe, cacım, palas bı. Darberê (tezgah malzemesi) xu ardeni yew guemme. Zerrê guemmi dı bınatê mağun dı mağ, ca ki bınatê estûn mendeyo. Etiya herem teneni ra. Dı dari gırdi, her yew dergê xu çahar - panc metrê verard eşteni pê estûnan guemmi. Çahar miyın, tiyever kueteni 'erd, veri ini daran, kerreyi eşteni ver, pê pit bo. Gındê la ardeni herema, yew sera, yew bın ra anteni ra. Bınatê heremi, verd eşteni cı, kerdeni pıra. Verd eşteni asteraqa herem 'erd ra vısteni dar. Herem ra tenayış’a pey, narê kışk kerdeni bınati’ya. Kışk diyar ya'ya pelik bi, hela kışk kaş kerdeni, xuşi kewteni herem, Beşi xu ardeni tiever, keynê niyu zi cıniyi nışteni rue u ver kerdeni cı, veraşteni. Vorre kerdeni rap, dı gark niyu zi hirê garki mastuere eşteni, vorre nayni rue. Kışk deyni ver, pê kêrkit kueni. Beşi ardeni, beşi anteni po vorre kerdeni rap, hewna vorre nayni rue, kışk deyni ver. Herem ewna qêde vera vera veraşteni. Herem pê yow wernaga veraştên. Kerar xu kerdên wı o guretên, berdên gebe, cacım, palasi xu kiyê xu dı kerdeni ra. Ina cıl - cuel pê ked’a çetın pê kiye kerdeni.
Zazaca halı:gebe. Xali değil. Zazacadaki, xali:ıssız demek.
Not:metnin içinde bilmediğiniz kelimeleri yorum attın yazalım

 


      ZUEXPA KÖYÜNDE KÜLTÜR VE SANAT


* Zuexpa köyünün cografik isimler basta olmak üzere insanlara takilan isimlerin hepsi kirdkidir.
* Köyde yapilan yemekler ve isimleri, giyim kusam basta olmak üzere,folklor,deyirleride kirdkidir.
* Köyde özellikle dügün ve etkinliklerde oynadiklari folklor,tamamen Colig kültürüyle aynidir.
* Guewdere mintikasinin tüm köylerinde bu kültür hakimdir.
* Zuexpa'da cok iyi folklor yapan usta oyuncular vardir.
* Coligdeki Zuexpalilarda yakin dönemde folklor oyununda cok yetenekli oyunculari vardir.
* Köyün yaslilari folklorda  oyunlari en teknik ve kurallarina göre icra eden kisilerin basinda rahmetli Hüsnü Kelesun,Keko Kaya (Kek Qelesun),rahmetli Hamit Demir (Hem Fate Brun) ilk akla gelenlerin basinda gelirdi.
* Örnegin rahmetli Hem Fate Brun folklordaki ..................................................gelin ,kartal oyununu cok ustaca icra ederdi.
* Köyde cok iyi hatirliyorum cok iyi ve ustaca kaval calan kisiler vardi. Bunlarin basinda Ibnrahim Bulut (Yib Em),............... kisilerin basinda gelirdi.
* Kürd müzigi deyirlerini hem kurmanci hemde kirdki söyleyenlerin basinda kuskusuz Hem Fate Brundur. ................Bunun yaninda ..............isimlerini saymak mümkündür.
* Colig ve Palu cevresinde meshur DEZAWO deyirinin besteciside rahmetli Hem Fate Brun'dur.
*Bu deyirin öyküsü kacakci olan Xeylanli Mahmud'un Xarpete yapilan bir ihbar sonucu askerlerle cikan catismada ölen esinin üzerine yaktigi agittir. Mahmud'un eside ayni zamanda amcazadesinin kizi oldugu icin deyirin ismide "DEZAWO" amcaoglu ismini alir. Bu agiti besteleyerek,Colig/Pali kürd sanatina kazandiranda Hem Fate Brundur.



SONUC ;
* Zuexpa benim köyüm, nereye gidersem gideyim kendimi hep zuexpali olarak ifade ediyorum. * Orhan Zuexpayic ismini kendime bundan dolayi takmisim.
* Zuexpa benim icin dünyanin neresine gidersem gideyim onun yerine hic bir seyin gecemeyecegi bir yerdir.
*  Babamin,halamin,amcacadelerimin kisaca yakin akrabalarimin yasanmisliklarin ve anilari ve yatirlarinin bulundugu sahip olduklari ana topraklardir orasi,
* Bir yerde mutlu mesut olmanin ilk sarti orayi sevmektir sözü bosuna degildir.
* Sairin dedigi gibi ,Orda bir köy var, uzakta,O köy bizim köyümüzdür.
* Sürgünde de olsam, Coligde'de yasasam  köyümde fazla gezmesem de, tozmasam da O
  köy benim köyümüdür.Cünkü ben,babam ailem hep o köyle aniliriz.

Selam ve saygilarimla


                                                                                ORHAN ZUEXPAYIC

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

@templatesyard