ARAŞTIRMA VE ÎNCELEME
Çan Şeyhleriyle ilgili yaklaşık 5,6 yıldan beri araştırma incelemeye dayalı bir çalışmam vardır. Aile bireylerinin hemen hemen her kanadından sözlü yazılı bilgiler derledim. Ancak geçen yıl aile bireylerinden medrese kökenli din bilginlerinden Sabahattin Korkutata (El-Çani) "ÇAN ŞEYHLERİNİN TASAVVUFTAKİ YERİ VE KONUMU" adlı 4,5 dizi şeklinde aileyle ilgili çok önemli ve detaylı bilgileri yerel basında yayınladı. Bu bilgilerden epeyce faydalandım. Sabahattin Korkutata ile 2, yıl evveldi telefon görüşmelerim oldu. Çan Seyhleri ilgili neden bir kitap yayınlamiyorsun önerimde olmuştu.
Çan Şeyhlerinin 1925 hareketinde yaşadıkları trajediyle ilgili Hüsameddin Korkutata'nın Yeni Akit gazetesinde bir mülakatı olmuştu. Bu mülakatı cok taraflı yanlış ve adeta Türk tarih tezine aklarcasına bilgiler aktardı. Îstiklal mahkemesi kararları başta olmak üzere, savcısı Ahmet Süreyyanın hatıratları,Türk Tarih tezine rahmet okurcasına bilgiler aktarıyordu. Bu mülakata bundan iki yıl evvel "HÜSAMETTIN KORKUTATANIN HEZEYANLARI" başlığıyla cevap niteliginde bir yazı kaleme almıştım. Bu yazım gerek Çan Şeyhleri,gerekse Şeyh Said ailesi arasında epey tartışıldı.
Sabahattin Korkutata, 1925 hareketindeki Çan Şeyhlerinin ödedigi bedelere fazla değinmedi, ağırlıklı olarak ailesinin tasavvuftaki konumuna yer verdi. Hüsamettin Korkutata ise ağırlıklı ailesinin 1925 hareketiyle ilgili eksik,yanlış ve saptırılmış bilgiler aktardı. O yüzden ben ailenin seceresi,tasavvuftaki konumunu tekrar etmiyeceğim. 1925 hareketiyle ilgili tarihi belge ve kayıtlar olmak üzere aileden aldığım sözlü bilgileri sentezleyerek sizinle paylaşmak istiyorum.
Çanlı Şeyh Ibrahim Efendi Çapakcur müftüsü
ÇAN ŞEYHLERÎNÎN ŞEYH SAÎD AÎLESÎYLE OLAN ÎLÎŞKÎLERÎ ?
Şeyh Ahmed Çanevi ,
Şeyh Ali Septi ile tanışmadan evvel Kadiri tarikatına mensup olarak ilim ve irşad faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Şeyh Ali Septiyle tanıştıktan sonra Halidi-Nakşi tarikatına intisab ederler. Şeyh Said ailesiyle evlilik yoluyla aileleri iç içe olan en büyük ailedir. Birkaç numune vermek istiyorum,
Şeyh Ahmed Çanevi'ni dört kızından üçü Şeyh Ali Septinin ailesiyle evlidir.
- Amine, Şeyh Said Efendinin ilk eşidir.
- Rabia , Şeyh Saidin kardeşi ,Bahaddin ile evlidir. Şeyh Bahaddin A.Melik Fırat'ın dedesidir.
- Halime , Şeyh Said efendinin amcası Seyh Hasan Naki efendinin ikinci eşidir. Alirıza Septioğlunun
nenesidir.
Yine Şeyh Said ailesinden Çan Şeyhleriyle evli olan kızlarindan birkaç numune vermek istiyorum.
Sıdıka hanım, Şeyh Said efendinin kız kardeşidir. Çanlı Seyh Hasan oğlu Şeyh Arifle evlidir.
Zekiye hanım, Seyh Said efendinin kız kardeşidir. Çanli Şeyh Ibrahim ile evlidir. Şeyh Ibrahim Şeyh Halit efendinin oğludur. 1925 hareketinde istiklal mahkemesince Diyarbakırda idam edildi.
Zekiye , Şeyh Hasan Nakı Efendinin kızıdır. Çanlı Şeyh Ahmet Ef. torunu Şeyh Fahrettin ile evlidir.
Ayşe , Çanlı Şeyh Zülküf efendinin kızıdır. Şeyh Said efendinin oğlu,Seyh Alirıza ile evlidir. Ve halen hayatadır.
Bu örnekleri çogaltabiliriz. Ebubekir Septioğlu'nun düzenlemiş olduğu secere bilgilerinde iki aile arasında diyebilirimki 40,50 cıvarında örnek verebilirim. Bu listeyi uzatmak mümkündür. Örneğin Çan Şeyhleri ile ilgili yazılı belgeleri hazırlayan Sabahattin Korkutata ve kardeşi Gıyasettin Korkutatada Şeyh Said ailesinden evlidirler.Iste Çan Şeyhleri ile Şeyh Said ailesi arasında bukadar iç içe gecmiş bir aile yakınlığı vardır.
ÇAN ŞEYHLERÎNÎN KISA SECERESÎ ÎLE ÎLGÎLÎ BAZI NOTLAR ?
Ailenin seceresiyle ilgili Sabahattin Korkutata'nın verdiği bilgiler dışında en kapsamlı çalısmayı aileden olup, halen Ankarada yaşayan Av.Müjdat korkutata'nın yazdığı bilgilerdir.
Müjdat Korkutata bu bilgilerin kaynağınıda Prof.Dr. Battal Arvasi'nin kitabı ve şıfahı görüştüğü bilgilere dayandırıyor,fazla detaylara girmeyeceğim.
Çan Şeyhlerinin atası olan Şeyh Kasım'dan başlarsak iki oğlundan biri olan Şeyh Tahir'in Çapakcur kazasının Tüyerek köyü,masalla mıntıkasına gelmiştir.
Bir diğer oğlu olan Şeyh Ali ise Bidlis Hizanda kalmış, 1914 Bitlis ayaklanmasını yapan Kamuran Inan'in dedeleri olan ailedir.
Yani Seyyid Sibgatullah Arvasi-Hizani ,
Hatta , Kamuran Inan'ın babası Şeyh Selahattin Inan ile Çan'lı Şeyh Hasan efendinin oğlu Şeyh Sıddık Efendi ile ta....DP döneminden beri dostluk ve akrabalık ilişkisi olduğu bilgisi bana aktarıldı. Selhattin Inan DP döneminde Bitlis miletvekilidir.
O dönemde Şeyh Sıddık Korkutata'nın Bingöl de bir devlet yetkisini dövdüğü için yıllarca mahkum olur.
DP döneminde Selhattin Inan'ın büyük çabasıyla TBMM kişilere mahsus özel bir af cıkararak Şeyh Sıddık af edilir.
Seyh Sıddık bu kıyaklıktan dolayı yıllarca DP başlayarak,AP döneminde Süleyman Demirel'e vefa borcuyla sürekli yakın duran bir kişiydi.
Demirel in Bingölde ki mitinglerini çok iyi hatırlıyorum.
Şeyh Sıddık Korkutata, Demirel tarafından başkonuk olarak kürsüye çıkartarak yanıda tutuyordu.
1925 ŞEYH SAÎD HAREKETÎNDE ÇAN ŞEYHLERÎNDEN AKTÎF HAREKETE YER ALAN VE ÖN PLANA ÇIKAN BAZI ŞAHSÎYETLER ?
***********************************************************
ÎSTÎKLAL MAHKEMESÎNDE ÎDAM EDÎLENLER ?
Şeyh Hasan Efendi ,
1925 Şeyh Said hareketinde Kelaxsi Şeyhlerinden en yaşlı bireyi olarak Şeyh Şerif Xarpet cephesine,Şeyh Said Efendi Diyarbakır cephe komutanı olarak ilerlerken,Şeyh Hasan Efendi yeğenleri Şeyh Ali ve Celaleddin Şeyh Şerif'le beraber ortak Xarpet tarafına, Şeyh Hasan efendide Xoşkar/Kığı hatına doğru ilerlemiştir. 1925 te Diyarbakır istiklal mahkemesinde şehadet şerbetini içmiştir.
Şeyh Ibrahim Efendi,
1868 doğumlu olup, Şeyh Halit Efendinin en büyük oğludur.Seyh Said efendinin kız kardeşi Zekiye hanımla evlidir.
1925 hareketi başladığında o dönemki ismiyle Çapakcur kazasında müftülük ve müderrislik görevini yapıyordu.
Şeyh Said efendi Çan köyü toplantısını düzenleyenlerin başında gelir.
1925 Çabakcur teslim alındığında Kaymakam olarak atanır.
Aile içinde ilmi derinliği olan bir ulemadır.
Îlmi tahsilini Haciyan köyündeki Seyda Feyzullah efendi,1 yıl Muş ta bulunan müftü medresesinde,6 yıl Hınısta Şeyh said efendi medresesi,, iki yılda Palu'da Şeyh Hasan Naki efendinin medresesinde ilim tahsili görmüş ve icazetinide Palu'da almıştır.
1925 hareketinde Diyarbakır istiklal mahkemesinde şehadet şerbetini içmiştir.
Şeyh Celaleddin efendi,
Îstiklal mahkemesi tutanaklarında 48 yaşında olduğu, Xarpet cephesinde Şeyh Şerif efendinin yanında yer almıştır.
Şeyh Said efendinin kızı Faqide hanımla evlenmiştir.
Faqide hanımın ilk evliliğide Şeyh Hasan Naki/oglu Feyzullah efendiyle evliydi.
Şeyh Ali Efendi,
Şeyh Halit Efendinin küçük oğlu olup, Şeyh Şerif Kelaxsile beraber Xarpet cephesinde yer almıştır. Îstiklal mahkemesi kayıtlarında 45 yaşında olduğu yazılıdır.
Çolig in yerli ailelerinden Key Mutalyon (Mütevellizade) ailesinden Züfer kızı Habibe hanımla evli olup, iki kız cocuğu vardır.
Bir kızı Şeyh Ibrahim'in oğlu Şeyh Necmeddin bir kızıda Mehmet Bektaş ile evlidir.
Şeyh Abdullah Efendi ,
Şeyh Halit Efendinin oğludur.
Îstiklal mahkemesi kayıtlarında 47 yaşında yazılıdır.
Şeyh Abdullah efendi annesi Güllü xanım Adaklı/Dımlak köyünden olması nedeniyle kendiside Adaklı/Zermek(Yeldeğirmeni) köyünden Şeyh Yusuf Harputi ailesinden evlenmişti.
Şeyh Yusuf ailesi nin Dımlak köyündeki medresesinde müderrislik yapıyordu.
Şeyh Abdullah efendi amca ağabey ve kardeşlerinden ayrı yakalandığı istiklal mahkemesi ve diğer kaynaklarda yazılıdir.
Kaynaklar Nezip dağı diyiyor, bu dağın nerede olduğunu bilmiyorum.
Ayrıca Hüsameddin Korkutatanın verdiği mülakata Şeyh Abdullah'ın,
Şeyh Abdullah Efendi, Tillo civarında irşad vazifesi yaparken yakalanıp Elazığ’a getirildi ve burada idam edildi.
Mahkemeye çıkarma gereği bile duymadılar.Şeyh Abdullah In şeyh Zeki ve şeyh Cemal Sinan adında iki oğlu vardır. Şeyh Cemal Sinan efendinin torunu Hüsameddin Korkutatyla evlidir.
Ayrıca Diyarbakir Istiklal mahkemesi kayıtlarında Şeyh Abdullahın mahkeme karar ilamı Amcası Şeyh Hasan ve kardeşleri Seyh Ibrahim,Seyh Celaleddin,Seyh Ali efendiden ayridir.
Diyarbakir Istiklal mahkemesinde idam edilen Çan Şeyhleri ile ilgili mahkeme kararlarlarını aşaıiya aktarıyorum.
Şeyh Abdullah Kığı kazasının Dımlak karyesi, Şeyh Abdullah bin Xalid , cezası idam, karar tarihi 18,06.1925 isyana katılma. Ilam no 63,Dosya no 92 (D 8/63) ,
Bu kararın özetinde Şeyh Abdullah Dımlakın suçunun kısa özeti Kurdistanın teşkili, ve devlet toprağını bölmek suçundan idam ile şehadete ulaşır.
Şeyh Hasan efendi,Şeyh Îbrahim,Şeyh Ali,Şeyh Celaleddin efendinin dosyaları aynıdır.
Ilam no 69, Dosya No,(9/1-9/6) ceza idam, karar tarihi 28.06.1925, suçun türü idam .
Mahkemenin özet kararida Güya dini ve şer'i fakat herhalde müstakil bir Kurdistanin teşkil ve tesisi maksadıyla idan kararı verilir.
Bu kararlar Mahmut Akyüreklinin cilt.1 Şark Istiktiklal mahkemesi kararları kitabının 120 ,130 sayfasından alınmıştır.
*******************************
ROJAVAYA SÜRGÜNE GÎDENLER ?
Şeyh Mustafa Efendi,
Ve oğlu Şeyh Niyazi ile beraber Rojavaya iltica ederler. Şeyh Hasan efendinin altinci ve küçük kardeşidir. 1925 hareketinde direniş gösteren ve ağabeyi Şeyh Hasan efendi ile Kığı hattına doğru ilerlemiştir.
Hareket bastırıldıktan sonra uzun süre direniş göstermiştir.
Îhbar,ihanet ve çetelerin baskıları sonucunda Suriye /Rojava kurdistanında sürgün hayatı yaşamıştır. Yaklaşık 23 yıl sürgün yaşamından sonra çıkarılan af yasasıyla ülkeye geri dönmüştür.
1950 yılların sonunda vefat etmiş, türbesi Çolig/Hacıçayır köyünün tepesindedir.
Şeyh Mustafa nın yaşam hikayesini bundan 5,6 yıl evvel kaleme almıştım.
Merak edenler sitemde bu calışmamı okuyabilirler.
Fazla detaylara girmeyeceğim.
ŞEYH ÎBRAHÎM'ÎN AÎLE EFRADI ?
Torununun bana verdigi bilgilerde Çocuklarından (Şeyh Mücahid,Şeyh Nizameddin,Şeyh Necmeddin ve Şeyh Selhaddin) Kütahya ya sürgüne gönderilir.
Büyük oğlu Şeyh Aleveddin ise hastalığından dolayı annesi Güllü hanımla beraber Çolig'de kalmışlar.
Çan Seyhlerinden sürgüne gönderilen bir başka ailede ,
Şeyh Ahmedin ikinci büyük oğlu Şeyh Mahmud efendinin oğlu Şeyh Hamza'da Alanya 'ya sürgüne gönderilir.
Sürgün cezaları kalkınca Alanyalılar toplanır memleketine gitmemesi için ricada bulunurlar.
Şeyh Hamza derki sürgünde kalmam benim icin hergün azaptır,der.
Şeyh Hamza Tüyerek köyündeki Şeyh Ibrahimin babasıdır.
Seyh Îbrahim iyi bir Kürd yurtseveri olup, T-KDP siyasetine yakin bir şahsiyeti.
Şeyh Hamza,Alanya'da yüksek bir tepe varmış,haftada mutlaka 1,2 defa akşam üstü tepeye gider,güneşin batışını seyreder ve memlekete olan özlemini şu cümlelerle Kırdki/zazaca ifade eder,
AAX Mergmir, AAX Mergmir,
Tı quena mı vir,
Ina hal gawun nahırun ver-i Quemun ma,
Veng muerdayış davar quen mı vir,
deyip, göz yaşı dökermiş.
ÇAN ŞEYHLERÎNDEN ÎDAM EDÎLENLER DIŞINDA ÇATIŞMA VE PUSULARDA ŞEHÎD OLAN ŞAHSÎYETLER ?
1925 hareketi bastırıldıktan sonra aile bireylerinin çoğu yıllarca aileleriyle beraber dağlarda yaşam savaşı verdiler.
Bu detaylara girmek istemiyorum.
Örneğin idam edilen Şeyh Hasan Efendi ile Şeyh Ibrahim ve kardeşlerinin eş ve cocukları yöre halkı tarafından korunmuşlardır.
Özellikle ençok Xormek aşireti ileri gelenleri onları korumuştur.
1925 hareketine katılmaslarda Çan Seyhleriyle olan komşuluk hukunu çok iyi yerine getirmişlerdir. Bu konuda Çan Şeyhleri ile Xormekli aileler ararsında yasanan çok güzel anekdotlar vardır.
Yazı uzamasın diye özel yazmayı düşünüyorum.
Çan Şeyhlerinin aile bireyleri ile Türk asker ve işbirlikçi çeteler arasında yörede çatısmalar da çıkar. Bu catısmalardan Seyh Hasan Efendinin oğlu Şeyh Atik Efendi ,yani en küçük oğulları Fahran'da bazı söylemlere göre Belzerde şehadete ulaşır.
Bu catısmanın kısa hikayeside şöyledir.
Türk devleti Çan Şeyhlerinin eş ve çocuklarını esir alırlar.
Şeyh Mustafa nın çocukları Şeyh Niyazi , Nusreddin ile Şeyh Hasan efendinin oglu Atik ,Yado ve Ekrağlı Ömere Zerr in içinde bulunduğu direnisşçi gurup, kadın ve çocukları kurtarir.
Bu çatısmada Şeyh Atik şehadete ulaşır,Ekrege Diyezun köyüden Ömer e (Aga) Zerr şehid olur.
Yado ile Seyh Niyazi yaralanır.
Şeyh Niyazi boynundan aldığı o darbeyle Rojava Kurdistanda sürgünde şehid olur.
Çan Şeyhlerinin bir başka şehidide, Şeyh Mustafa efendinin oğlu Seyh Nusreddin'de hareket bastırıldıktan sonra Tekman/Şuşar'da şehid olur.
Çan Şeyhlerinin ikinci büyük oğlu Şeyh Mahmud Efendinin oğlu Şeyh Abdulakadir'in torunlarının anlatımlara göre ;
Amcası Şeyh Mustafa ile beraber Murad nehrinin karşı tarafina geçmek için hazırlık yaparlar.
Yine yerli isbirlikçiler ( aile tarafından bilinen) ihbar ederler.
Şeyh Mustafa olayı sezer yeğenine nehirin karşısina geşmemesini tembihler.
Ama Şeyh Abdulkadir duygusal davranarak karşıya geçer.
Olayın yaşandığı bölge DDY 8.köprünün yakınlarında Türk askerlerinin baskınları sonucunda şehadete ulaşır.
Bu olaydan sonra evi talan edilip,yakılır.
Bu olayda oğlu Şeyh Ahmed Efendi daha çocuk, annesi tarafından ateşin içinden kurtarır.
Şeyh Ahmed bende çok iyi hatırlıyorum sade ve abdal bır insandı Xıraba köyünde ikamet ediyordu. Sağ yanağındakı yanık izleri vardı, o yanık izleri 1925 te evleri yakıldığı dönemden kalmaydı.
*******************
Îstiklal mahkemesinin savcısı Ahmet Süreyyanın, Şeyh Said isyanı ve hatıratları
Sonuç olarak,
Sabahattin Korkutata ailenin tasavvufi,secere ve ailenin önemli şahsiyetlerinden bazı örnekler vererek bir yazı dizisi ile önemli bilgileri belge haline getirdi.
Hüsameddin Korkutata ise, Yeni Akiteki mülakatında Çan Şeyhlerinin ağırlıklı Şeyh Said hareketiyle ilgili yaşananlara değindi.
Bu mülakata çok eksik ve yanlış bilgiler aktarmıştır.
Devletin belgelerine rahmet okurcasına bir degerlendirme yapmıstır.
Sanki devleti aklamaya çalışan bir çabası vardır.
Oysaki devletin arşivindeki mahkeme kararları başta olmak üzere Îstiklal mahkemesinin savcısı Ahmet Öngören nin hatıratlarında ,
1925 hareketinin Ulusal karekterli olduğunu açık ve net ortaya koyuyor.
Bu bilgiler Hüsamettin Korkutata'yı yalanlıyor.
Bu iki çalışmaya ek olarak bende aileden enaz 5,6 kişiden derlediğim bilgilerle , ailenin yaşadığı trajediler ağırlıklı bilgiler aktarıyorum.
Bunun yanında ailenin seceresı ,ve Şeyh Said hareketinde Çan Şeyhlerinin ödediği bedeleri ağırlıklı olarak kaleme aldım.
Bu bilgiler eksik ve taraflıda olabilir.
Bu konuda gerekli düzeltmelere katkı sunanlara şimdiden teşekkür ederim.
Selamlarımla,
Orhan Zuexpayıc
Kaynaklar :
1- Sabahattin Korkutatanin Çan Şeyhleri yazılı bilgileri.
2- Hüsameddin Korkutatanın Yeni Akit gazetesindeki mülakatı.3- Mahmut Akyüreklinin istiklal mahkemesi kararları kitabı.
4- Istiklal mahkemesi savcısının hatıratları.
5- Çan Şeyhlerinin aile bireylerinden (5) kişiden sosyal medya
üzerinden aldığım bilgiler.
6- Avukat Müjdat Korkutatanın secere bilgileri.
7- Ebubekir Septioğlu Şeyh Ali Septi ailesinin secere belgeleri.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder